In aansluiting op ‘De Grote Geheugen-Show’ van ArtEZ Studium Generale organiseerden CASA en OPA op 13 februari een workshopmiddag voor studenten en ’s avonds een publieke bijeenkomst onder de titel ‘Designers voor Dementie’. Door de vergrijzing en het feit dat Nederlanders steeds ouder worden ligt hierin een grote opgave voor nu en zeker voor de nabije toekomst.
Anno 2040 telt ons land ruim een half miljoen inwoners met een vorm van dementie. Nu komt lang niet iedereen in een tehuis terecht – momenteel woont zo’n zeventig procent thuis op zichzelf of met een mantelzorger – maar toch worden zorginstellingen in toenemende mate geconfronteerd met dit probleem en zoeken sinds kort hierin samenwerking met de creatieve sector. Daarom initieerde het Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie met zorgaanbieder Cordaan het onderzoeksproject The Art & Science of Dementia Care. Dit is in feite een multidisciplinair platform waarin een team van architecten en productontwerpers samenwerkt met producenten, wetenschappers die onderzoek doen naar dementie en last but not least mensen vuit de zorgsector.
Volgens architect en projectleider Caro van Dijk gaat het om het inzetten van de omgeving van dementerenden als middel voor ervaring, beleving, interactie en communicatie; ‘de leefwereld als een soort extern geheugen’. Het project zit nog in de eerste ‘laboratoriumfase’ waarin kennis wordt opgedaan vanuit de zintuigen. ‘Wat kun je daarmee? Tast is in dit geval misschien wel de belangrijkste’. Momenteel wordt er druk gebouwd aan mock-ups waaruit feedback kan worden verkregen van zowel verplegers als de patiënten zelf. Dit zal leiden tot de podiumfase waarin de bevindingen worden gepresenteerd. De opgave is in de eerste plaats gelegen in rijkdom in (woon)ervaring, maar een ander deelonderzoek binnen het project kijkt naar de mogelijkheden om de gesloten wereld van de instelling open te breken. ‘Het ultieme doel is een mix van dementerenden met de rest van de maatschappij’, aldus Van Dijk.
Multidisciplinair ontwerper Laura Lynn Jansen, evenals Van Dijk een van de begeleiders van het middagprogramma, presenteerde daarop een overzicht van de uitkomsten van de workshops. De deelnemers bestonden voornamelijk uit studenten van de opleiding interieurarchitectuur en het conservatorium; dit resulteerde onder meer in stoelen met muziek of een koepel waarin beelden getoond worden. Anderen bedachten ‘De Kletskous’; dementerende ouderen worden door middel van beeld gestimuleerd om hun herinneringen met basisschoolleerlingen te delen. Als professioneel deelnemer aan The Art & Science of Dementia Care is Jansen vooral bezig met visuele en tactiele ervaring. Zij werkt aan een mobile voor boven het bed of als kroonluchter in de gemeenschappelijke ruimte. Daarnaast ontwikkelt zij – vanuit de observatie dat dementerenden vaak obsessief met hun handen bezig zijn – een deken voor over armleuningen die uit diverse materialen en ‘frutsels’ bestaat.
Wanneer je gaat ontwerpen voor dementerenden moet je loslaten wat je al wist als architect, aldus Jarno Nillisen, partner bij Wiegerinck Architecten en auteur van Dimensie voor Dementie. Het modernisme van Mies van der Rohe dat hem tijdens zijn opleiding in Delft werd bijgebracht ‘is heel mooi, maar moet een nachtmerrie voor dementerenden zijn: je ziet geen verschil meer tussen binnen en buiten, wand of vloer. ‘Ze worden de hele dag al op het verkeerde been gezet’. Dimensie voor Dementie is een soort kookboek met een meer intuïtieve benadering en gebruik, veiligheid en geborgenheid (‘een huis als thuis’) als voornaamste ingrediënten. Dit kan in theorie tot verschillende modellen leiden. Gerealiseerd is ’t Loug in Delftzijl; vier geschakelde woningen met ieder een grote huiskamer, die tezamen een tehuis vormen zonder receptie. In reactie hierop prees Caro van Dijk de bewegingsvrijheid maar miste toch echt de beleving.
Ook vanuit de zaal kwamen kritische opmerkingen. Ineke Hans: ‘Jarno’s verhaal is erg praktisch, dat van Laura Lynn heel zweverig. Ik geloof dat je dementerenden een helder beeld moet geven. Ik zie een architect die aan interieur wil likken en een kunstenaar bij wie het teveel privéprojecten worden. Waar is de dementerende waar het vanavond om gaat?’ Volgens Janny Rodermond, directeur van het Stimuleringsfonds voor de Creatieve Industrie, zijn zij al een jaar of tien actief in het verbeteren van de zorgomgeving. ‘Wat je zag en nog steeds veel ziet: lange gangen, grote ramen, gebouwen waar mensen niet naar buiten kunnen. Tegenwoordig kan de eigenaar van een zorginstelling meer zelf bepalen en zie je sinds een jaar of zes een grotere differentiatie’. Maar huisvesting is ook iets waar juist vaak op bespaard wordt. ‘Bovendien zitten zorgaanbieders nog vast in die vreselijke gebouwen en moeten daarbinnen hun transformatie naar een vriendelijker woonomgeving realiseren. De opgave moet in bestaande tehuizen worden opgelost; je kunt dus geen ideaal programma van eisen als uitgangspunt nemen’.
